Θ.Π. Τάσιος

                                                                                                                               

                                                                                                                                Ιητήρα νόσων Ασκληπιόν άρχομ' αείδειν

                                                                                                                                χάρμα μέγ' ανθρώποισι, κακών θελκτήρα                                                                                                                                   

                                                                                                οδυνάων

                                                                                                                                                                Ομηρ. ύμνος, 16ος

 

1.  ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ  " ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ "

 

        Όπως θα φανή στα επόμενα κεφάλαια, κάθε αρχαίο Ασκληπιείο συνιστούσε εναν πολυπολιτισμικό χώρο, απίστευτου για τις σημερινές αντιλήψεις εύρους : Φυσικό περιβάλλον, εκπαιδευτικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες (βιβλιοθήκη, μουσικές εκδηλώσεις, θέατρο), αθλητισμός, διαπροσωπικές σχέσεις πολύ καλλιεργημένες και, βεβαίως, θρησκευτικές τελετές.

        Όλα τούτα (τα οποία συνιστούν Πολιτισμόν κατ' εξοχήν), δεν ταιριάζουν και πολύ με την αντίληψη ενος σύγχρονου (οιονεί μηχανιστικού) Νοσοκομείου!

        Προκειμένου λοιπόν να κατανοήσωμε καλύτερα τους υποκείμενους μηχανισμούς Υγείας, θεωρώ σκόπιμο να ξαναεπισκεφθούμε τον όρο "πολιτισμός". Θα έλεγα μάλιστα πως μας χρειάζεται να πάμε σ' όσο μεγαλύτερο φιλοσοφικό βάθος μπορούμε, με την ελπίδα να   συναντήσουμε έννοιες αναιρετικές της αυθαίρετης διχοστασίας "σώμα - πνεύμα"...

 

1.1.  Λοιπόν, κάνοντας χρήση της θεωρίας της Αναφορικότητας του Είναι, θυμίζουμε οτι η υπόσταση είναι κέρμα δίπλευρο. Αυτοσυντηρησία αφενός, και Αυτοεπιβεβαίωση αφετέρου — η δεύτερη υπαρξιακή διεργασία όντας αξεχώριστη απ' την πρώτη (δέν υπάρχω, παρα μόνον άν συνειδητοποιώ την υπόστασή μου).

        Αυτή, τώρα, η Αυτοεπιβεβαίωση τελείται :

        α)  Μέσα στην ανθρώπινη σφαίρα με τους τρείς άξονες συντεταγμένων -        

            της (τον γνωστικό, τον ηθικό και το αισθητικό), δηλαδή μέσω της

             αναφοράς μου και του συσχετισμού μου προς τον αντικειμενικό

             κόσμο, προς τα έμβια όντα (προς τον   συνάνθρωπο κυρίως) και

             προς το μέσα χάος μου (τον ζάπλουτο, αποσπασματικό και                       

            αναισθητό κόσμο του εγκεφάλου μου)*. " Υπάρχω ", σημαίνει οτι,         

            χάρις σ'αυτές τις τρείς συντεταγμένες-μου, είναι εφικτό το

            υποστασιακό μου στίγμα.

                                                                                                             

                                                                                

 

        β)  Στα σύνορα της ανθρώπινης "σφαίρας", (εκεί που εξαντλούνται οι

             τρείς άξονες του γνωστικού, του ηθικού και του αισθητικού),

             μερικοί ανθρωποι νοιώθουν την παρόρμηση της Υπέρβασης —

             και συμπληρώνουν την επιβεβαίωσή τους με μια στάση  θρησκευτική.

 

1.2. Θα υποστηρίξω τώρα πως ακριβώς όλες ετούτες οι αυτοεπιβεβαιωτικές της υποστάσεως διεργασίες, συνιστούν τον χώρο της καλλιέργειας του Είναι — την κουλτούρα. Με μια τέτοιαν οντολογική θεμελίωση, οι λεγόμενες πολιτισμικές δραστηριότητες αποδεικνύονται θεμελιώδους υπαρξιακής σημασίας. Κι έτσι διευκολύνεται και η πολιτική τους σημασιολόγηση, κι αποθαρρύνεται η ανεπιστημονική υποτίμηση της ζωτικής σπουδαιότητας των πολιτισμικών δρωμένων όταν τα συγκρίνουν με τα οικονομικά δρώμενα.

        Ωστόσο, ο προτεινόμενος συνοπτικότατος ορισμός (κουλτούρα ίσον υπαρξιακή αυτοεπιβεβαίωση) θα έχανε τη δυναμικότητά του αν δέν τον αφήναμε τώρα να βγάλη απο μέσα - του τις παράγωγες σημασίες του.

        Προς τούτο, ας φαντασθούμε το άτομο σε ΟΛΕΣ τις άλλες δραστηριότητες - του, εκτός απο 'κείνες που εξασφαλίζουν την επιβίωσή - του (τις κατ' εξοχήν οικονομικές δραστηριότητές - του δηλαδή), παρ' όλο που η διάκριση δέν μπορεί να είναι πάντα ξεκάθαρη: Αντιθέτως, όλες οι αυτοεπιβεβαιωτικές δραστηριότητες επικαθορίζονται απ' τις οικονομικές συνθήκες — όχι όμως ως προς τη φύση αυτών των δραστηριοτήτων, αλλά ως προς την μορφή και την έντασή - τους.

        Παρακολουθώντας τα βήματα αυτά του πολιτισμού, παρακαλώ να θυμώμαστε κάθε φορά οτι ενα Ασκληπιείο περιελάμβανε στις εγκαταστάσεις ή στις δραστηριότητές-του (δυνητικώς τουλάχιστον) και κάθε ένα απο τούτα τα βήματα :

 

        α) Ανασταίνομαι βλέποντας την ανατολή του ηλίου, εναβρύνομαι με το ηλιοβασίλεμα, μελαγχολώ με τα σύννεφα που παραβγαίνουν τη σελήνη. Ενεργοποιώ τα μέσα-μου δηλαδή.  Ακούγοντας τον αέρα, τη βροχή, το θρόισμα των δένδρων, τον ρόχθο της θάλασσας, αντηχώ το μέσα μου. Όταν χαϊδεύω τα ζώα ή τα φύλλα των φυτών ή, οταν αγκαλιάζω τους χοντρούς κορμούς των δένδρων, ενεργοποιώ μια αίσθηση συσχετισμού

        με τη μάννα - Φύση.

        Το  " συγ - γενές " ...

 

        β) Μαθαίνω μόνος - μου ή μαθητεύω ή διδάσκομαι. Ετούτη η εκπαίδευση (μέρος μιας ευρύτερης Παιδείας, που θα την συναντάμε συχνά και στα

                                                                            

 

        επόμενα), με ξανοίγει στον Κόσμο, με συσχετίζει γνωστικά με τα γύρω μου, μου χτίζει σταδιακά και το κοσμοείδωλό μου — πέρα απ' την απόχτηση δεξιοτεχνίας που μου χρειάζεται για να επιβιώσω.                

 

        γ) Εργάζομαι για το κέφι - μου, διότι η δουλειά αυτή (κύρια ή δευτερεύουσα)  με  "γεμίζει", με ελευθερώνει, με "αντικειμενικοποιεί"

        ( K. Jung). Πρόκειται για μια διέξοδο δημιουργικότητας ( μιας κατεξοχήν αυτοεπιβεβαιωτικής πράξης), χειρωνακτικής ή διανοητικής. Εδώ υπάγεται το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας, (ανεξάρτητα δέ κι απ' τις ενδεχόμενες οικονομικές αμοιβές που τους αντιστοιχούν).

 

        δ) Ανάλογη είναι και η περίπτωση του αθλητισμού. Αισθάνομαι την ανάγκη να ασκώ το σώμα μου ή το πνεύμα μου (χωρίς άλλον συγκεκριμένο σκοπό) — απλώς για να νοιώθω την ευεξία που προσφέρει αυτή η άσκηση ( αλλά και την άμιλλα των συναθλητών, ενδεχομένως). Κι είναι η ευεξία ετούτη μια ιδιότυπη αυτοσυνειδησία.

       

        ε) Προσπαθώ να αισθητοποιήσω το βασανιστικό μέσα χάος, να το κάνω αντικείμενο των αισθήσεων κι έτσι (ώ του θαύματος) να "θεασθώ εαυτόν" χάρις σε διεργασίες καλλιτεχνικές : Είτε ενεργές (ως δημιουργός καλλι-τεχνικού έργου), είτε παθητικές (ως θεατής/ακροατής φυσικών ή πεποιημένων μορφικών ερεθισμάτων)• χρειάζομαι όμως πολλήν μύηση, δηλαδή παιδείαν και εδώ, για να τα καταφέρω.

        Ετούτη μάλιστα η κατηγορία αυτοεπιβεβαίωσης είναι τόσο σημαδιακή ώστε ενίοτε, στη γλώσσα της καθημερινότητας, σφετερίζεται  (κάκιστα) όλον τον τίτλο της κουλτούρας για τον εαυτό της.

 

        στ) Βιώνω διαπροσωπικές σχέσεις. Πρόκειται για την πιό ζωντανή (εν τη κυριολεξία) αυτοεπιβεβαίωση όταν μετριέμαι στα μάτια του Άλλου, όταν μεταλαμβάνω τη χαρά του ή όταν συν-πάσχω. Έτσι ο Άλλος, το  "alter

        ego ", ωσμώνεται μέσα στο "ego" και το στεριώνει — φτάνει βέβαια να είμαι μυημένος σ' αυτήν την ηδονή του ηθικού άξονα του Είναι (παιδεία λοιπόν και εδώ). Πλείστα θέματα πολιτικής και περιβαλλοντικής ιδεολογίας υπάγονται σ' αυτήν την καίρια κατηγορία ενεργημάτων, διοτι στηρίζονται σε αξιολογικές αποφάνσεις (κοινωνική δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, κλπ). Εξ άλλου, κάθε εκφραστική και επικοινωνιακή δραστηριότητα (κι η ριζικότερη όλων, η  γ λ ώ σ σ α ) εμπνέεται και δημιουργείται μέσα σ' αυτή την υπαρξιακή γεννήτρια που είναι η κοινωνία ανθρώπων. Τέλος, σ' αυτήν την                                                                          κατηγορία υπάγεται κι  ο   έ ρ ω τ α ς  — μια άλλη εκ βαθέων αυτοεπιβεβαίωση.                                                 

 

        ζ) Διασκεδάζω! (Επίτηδες απέφυγα τον όρο "ψυχαγωγία", διοτι αυτή ανέτως μπορεί να υπαχθή σε άλλες κατηγορίες). Είναι δε η διασκέδαση μια άλλη παρεξηγημένη αλλά βασικότατα ανθρώπινη δραστηριότητα : Πρόκειται για μια  σ ύ μ μ ε ι κ τ η   και  ποικίλλουσα δράση η οποία ικανοποιεί την περιέργεια (εύκολη μάθηση), διευρύνει τη συντροφική εμπειρία (οριζόντια  ηθική δράση), και προσφέρει αισθητική απόλαυση διαφόρων ειδών. Ξαναβρίσκουμε δηλαδή στη διασκέδαση όλες τις κατευθύνσεις επιβεβαίωσης του Είναι (παρα. 1.1α)• μόνο που εδώ πρόκειται για μια ποικιλία οιονεί απρογραμμάτιστη — αλλά για τούτο όχι λιγότερο σημαντική για τον πλουτισμό του βίου. Τούτο δέ ανεξάρτητα απ' την βιολογική σημασία της διασκέδασης ως "ξεκούρασης".                      

 

        η) Ρεμβάζω και στοχάζομαι!  Ιδού άλλη μια ανθρώπινη στάση, εκτός οικονομικής σφαίρας. Μιά στάση μάλιστα η οποία, ως ποσοστό του εν εγρηγόρσει καθημερινού χρόνου, διαρκεί πολύ περισσότερο απ' ό,τι συνήθως συνειδητοποιούμε. Κι είναι ο ρεμβασμός / στοχασμός μια επίσης ενδιαφέρουσα κατάσταση καθεαυτήν, ως προαγωγός έμπνευσης, είτε ως διάστημα προετοιμασίας για ό λ ε ς   τις άλλες κατηγορίες Καλλιέργειας τις οποίες  απογράφομε εδώ.

 

        θ) Θρησκεύομαι :  Πολύ λίγοι άνθρωποι δεν έχουν βρεθή, σε κάποιες περιόδους της ζωής τους, στο κλίμα της Υπέρβασης. Της εναγώνιας εκείνης απόπειρας να ξεπερασθή ο ανθρώπινος αναβαθμός μέσω μιας Πίστης. Για κάμποσους ανθρώπους, η Θρησκεία είναι κατέυθυνση υπαρξιακώς αναγκαία όσο καμμιά άλλη ίσως.

 

1.3. Μέχρι αυτό το σημείο, προσπαθήσαμε να υπενθυμίσουμε δυό πράγματα :

        α) Συμβάλλαμε ίσως στην εννοιολογική θεμελίωση του  "πολιτισμού" ως βασικής υπαρξιακής διεργασίας : Ετούτη η οντολογική θεμελίωση υπενθυμίζει το ενιαίον του πράγματος αντί να παραπέμπη σε αποσπασματικά  "πάρεργα". Ας  σημειωθή απο τώρα οτι η ιαπετική ρίζα "υγιής"  [ (s)  ugvijes ] σημαίνει αυτόν που γενικότερα  "ζεί καλά". ΄Ετσι αναδεικνύεται το ενοποιητικό ψυχοσωματικό υπόβαθρο της "σωματικής" υγείας. Άποψη ουσιώδης για το θέμα των  Ασκληπιείων που μας απασχολεί.

 

   

        β) Εντοπίσαμε ποικίλες ειδικότερες πολιτισμικές συνιστώσες. Ο καθένας - μας για να  "ζή καλά" θα ήθελε να τις βιώση όλες ειδυνατόν: Γι'  αυτό ακριβώς, τα Ασκληπιεία ήσαν πολυπολιτισμικά κέντρα για να μεγιστοποιούν το ιαματικό αποτέλεσμα, επιστρατεύοντας όλες τις υποστασιακές δυνάμεις για τις οποίες έγινε λόγος στα προηγούμενα. Νομίζω λοιπόν οτι η ανάλυση που προηγήθηκε, μας προετοιμάζει για να κατανοήσωμε καλύτερα τη φύση της λειτουργίας των αρχαίων Ασκληπιείων...

 

2.  ΜΙΚΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

 

        Σ' αυτήν εδώ την ανακοίνωση, μόνον μια έμμεση υπόμνηση της ιστορίας του θεσμού θα γίνη — σ' όσον βαθμό θα χρειασθή για να υποστηριχθή η ολιστική ιδιοτυπία του.

        α) Λοιπόν, καθώς ο Ασκληπιός ηταν γυιός του Απόλλωνος, διαδέχεται και την ιαματική δραστηριότητα εκείνου — ήταν δε ο Απολλων το κατεξοχήν σύμβολο της νεότητας, αλλα και εμπράκτως ευεργέτης της Ανθρωπότητας όταν την ελευθερώνη απ' τον πύθωνα, ( αλλα και "Παιήων = ιατρός, απ' τα μυκηναϊκά χρόνια). Ο Ασκληπιός θα λάβη ετούτες τις εσωτερικές καταβολές, αλλα και θα προετοιμασθή και πρακτικά στην ίαση, ακολουθώντας την εκπαίδευση του Χείρονος (και μάλιστα, όχι μέσα σε μια πόλη, αλλά έξω στο φυσικό περιβάλλον).

        Και τότε, ο Ασκληπιός θα συγκεράση τους δυό  "προγόνους"-του, διαδεχόμενος τον Απόλλωνα σ' όσα ιερά βρίσκονταν κοντά στη Φύση, αλλα και εξανθρωπίζοντας σταδιακά τις θεϊκές δυνάμεις της υγείας. Ο Ασκληπιός (ή ο συμβολικός-του όφις) θα  "επισκεφθή" πολλές πόλεις για να εγκατασταθή σε προγενέστερα ιαματικά ιερά — ακόμη και μή Απολλώνια.

        Αξίζει δε εδώ να σημειωθή μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια : Στην Αθήνα, εκτός απ' το Ασκληπιείον στην νότια πλευρά της Ακροπόλεως, παραδίδεται και δεύτερο Ασκληπιείο στη δυτική πλευρά. Πρόκειται όμως για την οικία του ιδίου του Σοφοκλέους, ο οποίος έλαβε μετα θάνατον το προσώνυμον " Δεξίων" διοτι ειχε δεξιωθή στην οικίαν του τον Ασκληπιό — και του έστησε θυσιαστήριο. Θεωρώ δέ ετούτο το συμβάν ως μια πρόσθετη επίρρωση της σύνδεσης του ιητήρος με την κουλτούρα...

 

        β) Απ' την άλλη πλευρά, ακολουθώντας τα κείμενα του Καθ. Β. Λαμπρινουδάκη (ερευνητή του Επιδαύριου Ασκληπιείου), ας δούμε και την χαρακτηριστική για τον θεσμό οικιστική εξέλιξη του Ιερού στην Επίδαυρο :

 

 

                                                                       

        • 16ος αι.π.Χ.,  ύψωμα Κυνόρτιον (πίσω απ' το, μεταγενέστερο, θέατρο) :

             Ενα ασυνήθιστα μεγάλο για την εποχή ιερό, όπου η λατρεία

              περιελάμβανε

             - κοινή θυσία σε υπαίθριο βωμό

             - μετάληψη των πιστών  (απ' το τελετουργικό σφάγιο του θεού) σε κοινό        

                γεύμα

             - κάθαρση, μέσα στις πιό πάνω πηγές

        •  800 π.Χ., στο ίδιο ύψωμα, η λατρεία τίθεται υπο την προστασία του

             Απόλλωνος. Εκεί κοντά η Κορωνίς, κόρη του βασιλέως της Επιδαύρου

             Μάλου, θα γεννήση τον γυιό του Απόλλωνος Ασκληπιόν — το ιερόν      

              λέγεται  "Απόλλωνος Μαλεάτα".

        •  6ος αι. π.Χ., χίλια μέτρα πιοκάτω, μεταφέρεται ευρύχωρα η λατρεία

             (νέος μικρός ναός και βωμός του Απόλλωνος), μαζύ με το ιερό ύδωρ της

             πανάρχαιας πηγής του βουνού, που μεταφέρεται κι αυτή μέσω      

              σήραγγος  και διανέμεται σ' ολόκληρο το νέο ιερό. Το οποίο όμως τώρα    

             ειναι  "ιερόν Απόλλωνος Μαλεάτα και Ασκληπιού", για να μείνη σιγά -    

             σιγά ως ιερόν του Ασκληπιού, και να αναπτύσσεται σε διεθνές ιατρικό      

            Κέντρον μέχρι τα υστερορωμαϊκά χρόνια.

 

        γ) Τα νέα ιαματικά στοιχεία σ' αυτό το Κέντρον, όπως και σ' όλα τα    

            Ασκληπιεία των νέων καιρών, είναι οτι

        -  Το ύδωρ τώρα προάγει άμεσα την ίαση του σώματος (κι όχι μόνον μέσω 

           "συμβολισμού καθάρσεως" της ψυχής), και

        -  Εισάγεται η  "εγκοίμησις"  ως νέα ιαματική μέθοδος — χωρίς όμως να

           είναι  εντελώς νέα : Το ευετηριακό και θρησκευτικό μυστήριο 

           "θάνατος/ταφή/ανάσταση" ήταν πανανθρώπινο και πανάρχαιο. Η τέλεσή    

           του όμως γινόταν εικονικώς και λατρευτικώς μόνον. Ιδού όμως τώρα που      

            δινόταν μια ευκαιρία να τελεσθή  α τ ο μ ι κ ά  στον καθένα, και κατ'

           επανάληψη — φτάνει να επενδυθή με ανάλογη ψυχοσωματική                        

           προετοιμασία και τελετουργία : (i) Αντί για τον Θάνατο, μεταπίπτω στον     

           αδελφό-του τον Ύπνο. (ii) Αντί για Ταφή, κατακλίνομαι πάνω στη Γή. (iii)        

           Αντί για Ανάσταση, εγείρομαι το πρωί γεμάτος με την παρουσία του θεού     

           που μ' επισκέφθηκε.

           Η αναλογία και η δυναμικότητα του Κύκλου τηρείται — αλλα τ'                       

           αποτελέσματά-του είναι πιό χειροπιαστά πάνω στην υπαρξιακή-μου         

           ευεξία, δηλαδή στην Υγεία!

          Γι' αυτό ίσως και επιστρατεύθηκε μια χθόνια θεότητα, ο Ασκληπιός, του       

          οποίου η υπόγεια κατοικία (στη Θόλον) θα είναι στην Επίδαυρο το 

          κομψότερο δημιούργημα της δωρικής ναϊκής αρχιτεκτονικής — πειστικό                                                                

          σύμβολο Αρμονίας και Ισορροπίας την οποίαν θα εμπνέη και προς τους ασθενείς...                           

 

 

3.    Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

 

        Δέν διαθέτομε μια ακριβή περιγραφή των διαδικασιών θεραπείας εκείνων που προσέφευγαν στα Ασκληπιεία. Παρα ταύτα, βασιζόμενος στις επιγραφές και ενπολλοίς στους "Ιερούς Λόγους" του Αιλίου Αριστείδου

        (2ος π.Χ.), μπορεί κανεις να παρατηρήση αδρομερώς τα ακόλουθα.

 

        α) Ασθενείς , αφού προσφέρουν ή και θυσιάσουν στο Ιερόν, προσέρχονται, νηστεύουν και  κ ο ι μ ο ύ ν τ α ι  ομαδόν εντός του Ιερού.

        Η συγκινησιακά φορτισμένη αναμονή είναι έντονη : Θα ονειρευθούν τον Ασκληπιό, και θα λάβουν θεραπείαν ή θ' ακούσουν τον τρόπο της θεραπείας - τους (απ' τον ίδιο το θεό ή απο άλλα πρόσωπα), εν ύπνω πάντοτε.

        Εδώ, θα πρέπει μάλλον να ξεχάσουμε τις αφέλειες που μας μαθαίνουν στα ανθελληνικά σχολεία - μας οτι τάχα οι Έλληνες κατέβαιναν στα μποντρούμια των Ασκληπιείων για να τα?σουν τα φιδάκια. Εντελώς άλλο θέμα, βέβαια, είναι η θρησκειολογική - ανθρωπολογική έρευνα της αρχαϊκής ρίζας του θεσμού  "ιατρικό τέμενος".

 

        β) Στην πραγμάτωση της θεραπείας συμβάλλει πολυμελές προσωπικό :

             - Ιερεύς

             - Νεωκόροι

             - Ιατροί

             - Θεραπευταί

             - Υπηρέται και Ιεροί Παίδες,

        αλλα και οι ίδιοι οι  " Συγκοιμούμενοι "  ο ένας για τον άλλον, καθώς και κάμποσοι Εξωτερικοί Φίλοι που υποστηρίζουν ηθικά τον ασθενή.

 

        γ) Χαρακτηριστικότατο και θεμελιώδους σημασίας γνώρισμα της Ασκληπιακής θεραπείας είναι το μεγάλο εύρος των συντελουμένων πολιτισμικών δραστηριοτήτων, όπως

          - Βιβλιοθήκες

          - Χορωδίες

          - Θέατρο, κλπ,

        χάρις στις οποίες θα επιστρατευθούν όλες οι ψυχοσωματικές δυνάμεις του ατόμου.

 

                                                                              

                                                                      

 

4.  ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ  ΚΑΙ  ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

 

        α) Ο Ιερεύς, πολλάκις ενας απόγονος της οικογενείας του Ασκληπιού,

        διευθύνει το Ιερόν, αλλα δέν φαίνεται να αναμιγνύεται στην ιατρική πρακτική.

 

        β) Οι Νεωκόροι (δύο ίσως τον αριθμόν) ήσαν οι πραγματικοί διευθυντές της καθημερινής λειτουργίας του Ασκληπιείου. Ενίοτε δινόταν και ο τιμητικός τίτλος του Νεωκόρου σε διάσημα πρόσωπα εκτός Ιερού ( πδ. ο Παρδαλάς στην Πέργαμο, παλαιός "θεραπευτής" και μετέπειτα Στρατηγός). Στην περίπτωση του Αιλίου Αριστείδη (ρήτορος της Περγάμου), ο ίδιος φιλοξενείται στο σπίτι του Νεωκόρου Ασκληπιακού — ο οποίος άλλωστε του προμηθεύει μιαν αλοιφή την οποία είχε ονειρευθή ο Α. Αλλα και, το σπουδαιότερο, εμφανίζεται ο Ασκληπιακός στα όνειρα του Α. (είτε αυτοπροσώπως είτε με την μορφή του Ασκληπιού), προτείνοντας ή εφαρμόζοντας θεραπείες. Αλλά και ο άλλος Νεωκόρος ο Φιλαδελφεύς, βλέπει όνειρο περι της θεραπείας του Αριστείδου!

 

        γ) Ιατροί

          - Συζητούν με τον ασθενή περι της ασθενείας του ενώ αυτός ειναι          

         ξαπλωμένος μεσα στο Ιερόν πρίν κοιμηθή. (Σοβαρή σημείωση :

            Καί αυτή η συζήτηση γίνεται παρουσία των "φίλων")        

          - Μετά τα όνειρα, σχολιάζουν την εκ θεού προταθείσα θεραπείαν. Κι εδώ     

            ακριβώς αναδύεται το ανθρωπιστικό υπόστρωμα όλης της διαδικασίας :     

            Ο Ιατρός αποδέχεται ή αμφισβητεί  την ερμηνεία (δηλαδή την αγωγή!).

            Στην περίπτωση λ.χ. του Α., ο φίλος - του ιατρός Θεόδοτος δέν          

            συμφωνεί με τις κατ' όναρ εντολές του θεού για βαρειές φλεβοτομίες      

            "στην κατάσταση εξασθένησης στην οποία βρίσκεται ο ασθενής".

 

        δ) Θεραπευταί (με την έννοια του θεράποντος του Ιερού, κυρίως) ο τίτλος δίδεται στους ασθενείς εκείνους οι οποίοι λατρεύουν συστηματικά τον Ασκληπιό, αλλα συμπαρίστανται λειτουργικά στη θεραπεία των άλλων ασθενών. Ενίοτε, το λειτούργημα αυτό είναι τόσο σημαντικό για το Ιερόν, ώστε οι θεραπευταί αυτοί ενδέχεται να εξαιρεθούν και της στρατ. θητείας.

        (Σχετικό ήταν το αίτημα του Γαληνού προς τον Μάρκο Αυρήλιο). Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν οτι οι θεραπευταί συνιστούσαν και μέλη μιας οργανωμένης Λατρευτικής Ένωσης   ( Kult verein ).

 

 

 

        Στην περίπτωση του Αριστείδου, ενας θεραπευτής (Ροσάνδρης το όνομα, φιλόσοφος κατ' επάγγελμα), εμφανίζεται κατ' όναρ στον Α. και του δηλώνει οτι οι ρητορικοί λόγοι του Α. εχουν τόσο βελτιωθή ώστε "συγκρίνονται με του Δημοσθένους". Και γράφει ο Α. : "Αυτό το σχόλιο αναθέρμανε όλες-μου τις επόμενες φιλοδοξίες ". Κι αρχίζει απ' την επόμενη μέρα τους δημόσιους ρητορικούς λόγους.

 

        ε) Συγκοιμούμενοι : Αυτή η κατηγορία ανθρώπων, οι ίδιοι οι ασθενείς, παίζει εναν θεμελιώδη ρόλο στη λειτουργία του θεσμού ως καλλιέργεια

        Παιδείας.

          • Διηγούνται τα όνειρά τους ο ένας στον άλλον. Συμβολή πρώτη στην  αυτοσυνειδησία των ενυπνιασθέντων. Προσφέρει ερμηνείες ονείρων.

          • Ανταλλάσσουν εμπειρίες περι των επιτυχιών και των αποτυχιών τους   στην ίαση του καθενός.

          • Συμπαραστέκονται ηθικώς εναν συνασθενή σε διάφορες φάσεις, όπως   (i) να συγκοιμηθούν γύρω-του όταν ο φίλος-τους αναμένει μια   αποφασιστική εμφάνιση του θεού, (ii) να σταθούν δίπλα-του όταν ο   φίλος-τους υπόκειται σε μια ειδική (ενίοτε επώδυνη) θεραπεία, όπως

           - εντατικές φλεβοτομίες (παρίστανται οι επιτήδειοι) ή

           - λουτρό στα παγωμένα και φουσκωμένα νερά του ποταμού

           ("Σεληνεύς"  145-46 μ.Χ.)  στο καταχείμωνο (τον συνοδεύουν οι φίλοι σ'         

            αυτήν την επικίνδυνη επιχείρηση)

          • Συντροφεύουν αλλήλους κατα τη διάρκεια της (μακράς, συνήθως)    

              διαβιώσεως εκτός Ιερού : Εκεί δημιουργούνται ποικίλοι δεσμοί. Αποκα-

          λούνται "επιτήδειοι", "φίλοι", "εταίροι", "γνώριμοι", "ειωθότες", "συνήθεις"

          Αξίζει να αναγνώσουμε αυτούς τους όρους με το πρωτογενές ήθος των  

            συστατικών τους λέξεων

          - διακεκριμένος (ξεχωριστός) <— γνώριμος

          - μέτοχος του ήθους τινος  <—  είθισμαι

                                       <— συν-ήθος

          - συνεταίροι στον κοινό σκοπό <—εταίρος

          Ετσι καταλαβαίνομε καλύτερα το Πολιτισμικό βάθος αυτών των σχέσεων.

          Ετούτη η αλληλοδιδακτική/αλληλοθεραπευτική μέθοδος εχει τέτοιο εύρος  

           και τέτοια αποδοτικότητα, ώστε αξίζει να την παρακολουθήσωμε στις   

           πρακτικές-της λεπτομέρειες μέσα στις περιγραφές του Αριστείδου.

 

 

                                                                                

 

          Ο Α. ονειρεύεται τον θεόν να εντέλλεται  "κάνε ξανά μια δημόσια ομιλία"

          κι ο Α. διερωτάται πώς, πρίν να θεραπευθή. Κι ο θεραπευτής φίλος-του

          Σεδάτιος τον ενθαρρύνει :  "Έλα, μίλα. Εγώ είμαι το ακροατήριο — και τη  

          δύναμη στη δίνει ο Ασκληπιός". Ακολουθεί η ομιλία, ο έπαινος, κι η  

           ανάκτηση της αυτοπεποίθησης.

        • "Έταίροι σχεδόν" : Για να υπογραμμισθή κι άλλο η πολιτισμική στόφα του εν Ασκληπιείω βίου, αξίζει να σημειωθή οτι ο θεός ενίοτε υποδεικνύει στον ασθενή καθ' ύπνους να μελετήση παλαιότερα συγγράμματα. Αυτών των συγγραμμάτων τους συγγραφείς ο Α. τους αποκαλεί "σχεδόν εταίρους". Τόσο ζωντανά νοιώθει την πολιτισμιτική παράδοση.

        Εδώ ίσως πρέπει να αναφερθή και η αυξημένη πιθανότητα να βρεθούν ανάμεσα στους Συγκοιμούμενους άτομα ειδικευμένα σ' έναν τομέα, τα οποία να προσφέρουν μια κατα συγκυρία πρόσθετη μάθηση σ' όποιον συνασθενή το επιθυμεί. Η μακρά παραμονή στο Ιερόν, το χαλαρό πρόγραμμα και η ειδική συναισθηματική κατάσταση ευνοούν και τέτοιες αλληλεπιδράσεις : Στην περίπτωση του Α., συναντά στο Ασκληπιείο της Περγάμου μέλη μιας σχολής Πλατωνιστών...

        Σ' ενα άλλο όνειρο του Αριστείδου, ενας σύγχρονος φιλόσοφος, ονόματι Πρυαλλιανός, του εξηγεί τις διαφορές και τις σχέσεις των πλατωνικών διδασκαλιών και του Ασκληπιού.

 

        στ) Εξωτερικοί Φίλοι

        Ο κύκλος των απανταχού Φίλων του έν Ασκληπιείω θεραπευομένου ασθενούς, παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη θεραπεία. (Στόν κύκλο νοείται και η οικογένεια του ασθενούς, και παλαιότεροι συγκοιμούμενοι που έχουν αποχωρήσει απ' το Ιερόν).

        Οι επισκέψεις κι η αλληλογραφία μεταξύ-τους, δείχνουν ενίοτε έναν ακόμη ευρύτερο δακτύλιο απ' τη ζωντανή-ζεστή στήριξη του υπο θεραπείαν. Θα μπορούσε κανείς να επαναλάβη την άποψη του Kadushin στη μελέτη-του για το δίκτυο των Φίλων και Υποστηρικτών Ψυχοθεραπείας της πόλεως της Ν. Υόρκης: " Ο κύκλος των Φίλων (παίζει ρόλο) σημαντικόν στην ανάπτυξη και τη συνέχιση της ψυχαναλυτικής κίνησης, όσο και στην καλή κατάσταση των μελών των Κύκλων".

        Είναι δε τέτοιοι οι δεσμοί που δημιουργούνται μεταξύ των παλαιών Συγκοιμουμένων, ώστε στηρίζουν αλλήλους και με  "κοσμικές" εξυπηρετήσεις, διαμεσολαβήσεις προς τους ισχυρούς κλπ, αργότερα...

 

                                                                  

 

                                               6: Εξωτ. Φίλοι

                                                            5: Συγκοιμούμενοι

                                                            4: Θεραπευταί

                                                            3: Ιατροί

                                                            2: Νεωκόροι

                                                            1: Ιερεύς

 

 

          ΤΟ ΖΩΝΤΑΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΩΝ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ Σ'  ΕΝΑ  ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΝ.

 

 

5.    ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΝ ΩΣ ΚΕΝΤΡΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ 

       

        Είδαμε στα προηγούμενα πόσο θεμελιώδης και εκτεταμένη ήταν η πολυδιάστατη επικοινωνιακή διεργασία που υπέκειτο της εν Ασκληπιείοις ενδιαιτήσεως.

        Εις επίρρωσιν αυτού του βασικού χαρακτηριστικού, οι ιστορικοί ανακαλύπτουν και ενα ευρύτερα πολιτισμικό περιβάλλον που συνδεόταν με τα Ασκληπιεία.

 

        α) Το Ασκληπιείον διέθετε Βιβλιοθήκην, δηλ. τον μέχρι τότε πολιτισμό σε μια οιονεί - ένυλη μορφή...

 

        β) Και, το σπουδαιότερο, διέθετε θέατρο δικό-του. Η περίπτωση του θεάτρου της Επιδαύρου στο πλαίσιο του ευρύτερου συγκροτήματος του Ιερού, δέν ειναι η εξαίρεση. Άλλωστε, οι ενιαύσιοι κι οι τετραετήσιοι μουσικοί και δραματικοί αγώνες της Επιδαύρου (τα "μεγάλα Ασκληπιεία") την ίδια ευρύτατη ουμανιστική στάση υποδεικνύουν. Ας προσεχθή μάλιστα οτι στην Επίδαυρο η Θόλος (με το λαβυρινθώδες υπόγειον...) και το Θέατρον κατασκευάζονταν ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ — κι απ' τον ίδιον αρχιτέκτονα

        (τον Πολύκλειτον τον νεώτερον, 4^ος π.Χ).

 

        γ) Πολλές χορωδίες εμφανίζονταν σε θρησκευτικές κυρίως εκτελέσεις

        ( Ο Α. είχε χρηματοδοτήσει δέκα τέτοιες εκδηλώσεις...)

        Για να μή νομισθή δέ οτι επρόκειτο για "εξωτερικά" στοιχεία των ασκληπιακών δρωμένων, σημειώνομε οτι ο Ασκληπιός ο ίδιος τον διέταξε

        να οργανώση χορωδιακές εκδηλώσεις. Κι είναι ακόμα πιό σημαντικό για την πολιτισμική στόφα ενος Ασκληπιείου να παρατηρήσουμε οτι ο ιατρός Θεόδοτος, "κελεύει παίδας" (δίνει εντολή στους χορωδούς) να τραγουδή-σουν στίχους του ιδίου του Αριστείδου, πράγμα που θα έχη έν συνεχεία

        πολύ καλή επίπτωση στην ανακούφιση και τη θεραπεία (όπως γράφει ο

        ίδιος ο Αριστείδης!).

                                                                                

       

        δ) Στάδιο, και Γυμνάσιον για την άσκηση του σώματος — ασκληπιακή προϋπόθεση ψυχικής και σωματικής υγείας. Οι γυμνικοί και οι ιππικοί αγώνες, λ.χ. κατα τα "Μεγάλα Ασκληπιεία" στην Επίδαυρο, δεν ήταν παρα η επίστεψη της καθημερινότητας της σωματικής αγωγής. Σημαδιακό είναι που κατα το τέλος του 2^ου μ.Χ. αιώνος, ήρθε στην Επίδαυρο κι ενίκησε στο παγκράτιον ενας Ασκληπιάδης — ο Μάρκος Αυρήλιος.

        Ανάλογο θεωρώ και το μήνυμα της ζωγραφικής του Παυσίου μέσα στη Θόλο της Επιδαύρου, όπου παρίσταται ο Ερως με λύρα κι οχι με βέλη...

 

        ε) Η ετυμολογία   <  Ασκληπιός —  Αίγλη + Ήπιος  > όπως την παραδίδει ο Επιδαύριος Ίσυλλος (και την αποδέχεται κι ο Ησύχιος), δίνει νομίζω την έμφαση στο "ήπιος" — γνώρισμα μεγίστης επικοινωνιακής σημασίας : Πάντοτε πράος και καλωσυνάτος απεικονείζεται — ποτέ μεγαλοπρεπής.

        Κι η σύζυγός-του ειναι Ηπιόνη.

        (Ταύτα προς γνώσιν των συγχρόνων Αναργύρων)

 

        Αυτά τα ιστορικά δεδομένα, επαληθεύουν νομίζω

        - καί τον καταστατικό πολιτισμικό χαρακτήρα των Ασκληπιείων,

        - καί την αποψη του Habicht (1969) πως τα Ασκληπιεία  ήσαν "Κέντρα    Πνευματικής Ζωής της Πόλεως"...

 

6.    ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ    " Placebo"  (εικελόφαρμα)

       

        Επιτρέψτε σ' εναν μή-ιατρόν να αποδέχεται την άποψη (P.Wall, 1996)

        οτι η λειτουργικότητα του φαινομένου μπορεί να κυμαίνεται απο 0% έως 100%, (ή, έστω, απο 15% έως 65%), ανάλογα με ενα πλήθος παράγοντες που υπεισέρχονται στο ευαίσθητο αυτό φαινόμενο. Οι περισσότεροι απ' τους παράγοντες αυτούς είναι πολιτισμικού χαρακτήρα, και συμποσούνται στον όρο "προσδοκία" του υποκειμένου. Είναι δε σημαντικό να απογράψωμε τις παραλλαγές που δίνουν πολλοί συγγραφείς στον όρο αυτόν :

        - δοξασία

        - πίστη

        - εμπιστοσύνη

        - ενθουσιασμός

        - προδιάθεση

        - σημασιοδότηση

        - καλοπιστία

        - συναισθ. μετατόπιση

        - πρόβλεψη

                                                                      

 

 

        Όλα ετούτα τα χαρακτηριστικά ανήκουν στο βασίλειο των διαπροσωπικών σχέσεων και των προσωπικών οραμάτων, δηλαδή στο βασίλειο του "πολιτισμού". Έτσι ο πολιτισμός, και μόνον απ' την οπτική γωνία του φαινομένου "placebo" , αναδεικνύεται γι' άλλη μια φορά σε θεμελιώδη και

        χ ε ι ρ ο π ι α σ τ ό ν παράγοντα της Υγείας καθόλου.

 

        Η σύγχρονη Νευροφυσιολογία μάς διαβεβαιώνει οτι  "οι αισθητηριακές συνέπειες δέν είναι παθητικοί δούλοι του (εξωτερικού) ερεθίσματος, αλλα μια ενεργός επιλεκτική διεργασία του ιδίου του εγκεφάλου" (P. Wall,1996)

        Τώρα παρακολουθούμε ενόργανα μέσα στον εγκέφαλο την κίνηση του εξωτερικού ερεθίσματος, αλλά και ενός  (απίστευτου μέχρι χθές) σήματος

        που έρχεται απο μέσα προς τα έξω για να  δ ι α μ ο ρ φ ώ σ η   το εξωτερικό

        σήμα ( Freeman  1995 ): Ενος  ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ  λοιπόν σήματος /μορφώ-ματος,  που είναι το συσωρευμένο προϊόν των προγενεστέρων εμπειριών

        — της Ιστορίας δηλαδή. Μ' άλλα λόγια, της ιστορίας του υποκειμένου με το Περιβάλλον. Αλλ' η Ιστορία ανήκει στο ευρύτερο πολιτισμικό ενέργημα.

        Όπως, άλλωστε, και τα γενετικά δεδομένα δέν προσδιορίζουν τη συμπεριφορά και την υγεία-μας, παρα μόνον κατα εναν (μικρόν ενγένει) βαθμό: Διοτι το περιβάλλον κι η εμπειρία διαμορφώνουν τον φαινότυπο κατα εναν ενπολλοίς μή-ντετερμινιστικόν τρόπο!

        Ιδού πώς, απο καθαρά επιστημονική άποψη, αιτιολογείται λειτουργικά

        η εμπειρία της ανθρωπότητας γύρω απ' την στενή εξάρτηση της

        Υγιείας απ' την Ολβιότητα (δηλ., μ' άλλα λόγια,  απ' την ευστοχία της Αυτοεπιβεβαίωσης).

        Δέν είχε άδικο ο Πλούταρχος οταν, μετά τον θάνατο της κόρης του, έγραφε στη γυναίκα του με τρυφερότητα  "να προσέχη το σώμα της", διότι  "την ψυχήν πονούσαν, αυτήν βοηθήσθαι δια του σώματος ερρωμένου",

        (Ηθικά, 610 α).

 

 

Βιβλιογραφικές παραπομπές

 

 

Wall P.D.:  " The placebo effect", in " The science of consciousness",

                       Ed. M. Velmans, Routledge, London, 1996.

 

Freeman W.J.:  " Societies of Brains", Lawrence Erlbaum Associates,

                       Hove, UK, 1995.

 

                                                                        

Habicht C.: " Die Inschriften des Asklepieions ", Altertumer von Pergamos 8/3.                 

                        Berlin, Walter de Gruyter, 1969.

 

Remus H.: " Voluntary Associations and networks", στο  "Voluntary                        

                        Associations in the Graeco - Roman world", Ed. J. Kloppenborg

                       et al., Routledge, 1996.

 

Λαμπρινουδάκης Β.: " Το ιερό της Επιδαύρου", στο " Το Ασκληπιείο της                                     

                                       Επιδαύρου", ΟΕΣΜΕ, 1999.